استاندارد ایزو 10102: ابعاد بیرونی آچارهای دو سر تخت مهندسی

استاندارد ایزو 10102 یا ISO 10102:2018 مشخصات ابعادیِ آچارهای دو سر تخت مهندسی (Double-headed open-ended engineers’ wrenches) را تعیین می‌کند؛ یعنی طول کل آچار و حداکثر ضخامت سرها. این سند درباره‌ی «ابعاد بیرونی» است و وارد مشخصات فنی/کارایی (مثل گشتاور یا مواد) نمی‌شود.

دامنه استاندارد ایزو 10102 و آنچه این استاندارد الزام می‌کند

• مشخص کردن طول‌های مجاز (حداقل/حداکثر) و حداکثر ضخامت سرها برای جفت‌سایزهای متداول آچارهای دو سر تخت. استاندارد ابعاد بیرونی را می‌دهد و وارد کارایی/مواد/گشتاور نمی‌شود.
• یادداشت دامنه: آچارهای مشمول همان‌هایی هستند که در ISO 1703:2005 با کُد 11 01 02 0 معرفی شده‌اند.
• نمی‌پوشاند: مشخصات فنی/کارایی. برای این موارد به ISO 1711-1:2016 (Series C) رجوع می‌شود.

فرمول‌های ابعادی (در متن استاندارد)

استاندارد برای محاسبهٔ محدودهٔ طول و ضخامت از این روابط استفاده می‌کند (s1 و s2 = عرضِ رویِ‌فلت دهانه‌ها، بر حسب میلی‌متر):

• lmin⁡=8×s1+55l_{\min} = 8 \times s_1 + 55lmin​=8×s1​+55 (به‌جز pairing «۳۴×۳۶»)
• lmax⁡=1.4×lmin⁡l_{\max} = 1.4 \times l_{\min}lmax​=1.4×lmin​
• emax⁡=s20.75e_{\max} = s_2^{0.75}emax​=s20.75​
  و ابعاد بیرونیِ حداکثری سر باید با ISO 3318 سازگار باشد.

مثال‌های جدول (چند ردیف منتخب)

• 10×13: lmin⁡=135l_{\min}=135lmin​=135 mm، lmax⁡=189l_{\max}=189lmax​=189 mm، emax⁡=7e_{\max}=7emax​=7 mm
• 17×19: lmin⁡=191l_{\min}=191lmin​=191 mm، lmax⁡=267l_{\max}=267lmax​=267 mm، emax⁡=9e_{\max}=9emax​=9 mm
• 24×30: lmin⁡=247l_{\min}=247lmin​=247 mm، lmax⁡=346l_{\max}=346lmax​=346 mm، emax⁡=13e_{\max}=13emax​=13 mm
• 36×41: lmin⁡=343l_{\min}=343lmin​=343 mm، lmax⁡=480l_{\max}=480lmax​=480 mm، emax⁡=16e_{\max}=16emax​=16 mm
  (نمونه‌ها از «Table 1»استاندارد.)

نام‌گذاری و نشانه‌گذاری روی آچار

• فرمت نام‌گذاری:Wrench ISO 10102 — s1 × s2
  • مثال: Wrench ISO 10102 — 18 × 21
• مارکینگ اجباری روی آچار: حداقل سایزهای اسمی دهانه‌ها و نام/نشان سازنده باید دائمی و خوانا حک شود.

ارجاعات استانداردی مرتبط

• ISO 691 (تلرانس دهانه‌ها s1 و s2) و ISO 3318 (حداکثر ابعاد بیرونی سر) به‌صورت ارجاع هنجاری آمده‌اند.
• در کتابنامه: ISO 1085 (pairing سایزها)، ISO 1703:2005 (نام‌گذاری و کدگذاری ابزارها)، ISO 1711-1:2016 (مشخصات فنی آچارهای دستی).

تاریخچه و تغییرات نسخهٔ 2018

نسخهٔ ۲۰۱۸ در ادامهٔ یک مسیر سه‌مرحله‌ای منتشر شد: ویرایش اول در دسامبر ۱۹۹۰ منتشر شد و فقط «حداقل طول کل آچار» و «حداکثر ضخامت سرها» را برای آچارهای دو سر تخت مهندسی تعیین می‌کرد و حتی تصریح داشت که این آچارها باید با «گشتاور آزمون سری C» از ISO 1711 (نسخهٔ 1975/Amendment 1982) سازگار باشند؛ عنوان سند هم صرفاً به نوع آچار اشاره می‌کرد و خبری از واژهٔ Outside dimensions نبود.

در ویرایش دوم (۲۰۰1)، سند نخست را «لغو و جایگزین» کرد و بازنگری فنی انجام شد؛ هنوز تمرکز روی طول و ضخامت بود، اما ارجاع به نسخه‌های به‌روزترِ استانداردهای مرتبط (مثل ISO 1711-1:1996، سری C) دیده می‌شود.

سپس ISO 10102:2018 به‌عنوان ویرایش سوم با سه تغییر کلیدی منتشر شد: «ادغام جدول‌های ۱ و ۲ در یک جدول واحد»، «افزودن جفت‌سایزهای (pairings) جدید» و «تغییر عنوان سند به Outside dimensions» تا روشن شود این سند فقط ابعاد بیرونی را استاندارد می‌کند و مشخصات فنی همچنان در ISO 1711-1:2016 باقی است؛ همچنین یادداشت دامنه به ISO 1703:2005 (کُد مرجع 11 01 02 0) به‌روزرسانی شد. نسخهٔ ۲۰۱۸ در ۵ مارس ۲۰۱۸ منتشر شد و وضعیت آن در رأی‌گیری بازنگری نظام‌مند در ۹ نوامبر ۲۰۲۳ «تأیید (Confirmed)» شد؛ کمیتهٔ مسئول نیز ISO/TC 29/SC 10 با رده‌بندی ICS 25.140.30 است.

اطلاعات نهادی (برای استناد)

• کمیتهٔ مسئول: ISO/TC 29/SC 10 (ابزارهای مونتاژ پیچ و مهره، انبردست و …). Iteh Standards
• رده‌بندی ICS: 25.140.30 (ابزارها). ISO
• وضعیت فعلی: منتشره (Edition 3, 2018) و تأیید شده در 2023 (Stage 90.93 — Confirmed).

چک‌لیست اجرایی برای QC/تدارکات/تولید

• جفت‌سایزها را از Table 1 انتخاب و lmin⁡,lmax⁡,emax⁡l_{\min}, l_{\max}, e_{\max}lmin​,lmax​,emax​ را کنترل کنید.
• تلرانس دهانه‌ها مطابق ISO 691 و ابعاد بیرونی سر مطابق ISO 3318 باشد.
• مارکینگ: سایزهای اسمی + نام/نشان سازنده روی هر آچار حک شود.
• اگر به کارایی/گشتاور/مواد نیاز دارید، آنها در ISO 1711-1 آمده‌اند (این سند صرفاً ابعادی است).

استاندارد ایزو 10102 برای چه کسانی مهم است؟

در عمل، ISO 10102 برای چند گروه «حیاتی» است—و هر کدام به دلیل مشخصی به آن تکیه می‌کنند:

۱) تولیدکنندگان ابزار دستی
ساخت آچارِ «دو سر تخت مهندسی» بدون یک مرجع ابعادی، یعنی نوسان طول و ضخامت سرها و ریسک ناسازگاری با مهره/پیچ‌ها یا با ابزار دیگرِ همان مجموعه. ISO 10102 طول کل (ℓ) و حداکثر ضخامت سر (e) را با فرمول‌های صریح و جدول‌های جفت‌سایز استاندارد می‌کند؛ همچنین تصریح می‌کند «ابعاد بیرونیِ حداکثرِ سر» باید با ISO 3318 هم‌خوان باشد و تلرانس دهانه‌ها با ISO 691 کنترل شود. نتیجه‌اش این است که محصول شما هم از نظر طول/دسترسی، هم از نظر ضخامت/کلیرنس، «قابل پیش‌بینی و قابل تعویض» می‌شود. افزون بر این، خود استاندارد «شیوه نام‌گذاری» و «مارکینگ اجباری» (اندازه‌های اسمی و نام/نشان سازنده) را تعیین می‌کند تا ردیابی و انطباق در بازار ساده شود. Iteh StandardsISO+1

۲) تیم‌های کنترل کیفیت (QC) و آزمایشگاه‌های ارزیابی
برای پذیرش سریالی و صدور گواهی داخلی، QC به «معیار اندازه‌گیری» نیاز دارد. ISO 10102 هم «محدوده طول مجاز» (ℓ_min تا ℓ_max) و هم «e_max» را می‌دهد و صریحاً ارجاع می‌دهد که عرض دهانه‌های s1 و s2 باید با ISO 691 منطبق باشند و حداکثر عرض سر با ISO 3318 کنترل شود؛ یعنی سه معیار مکمل برای بازرسی: طول، ضخامت، و هندسه سر/دهانه. حتی بخش «Designation/Marking» نیز معیار بازرسی دارد (خواناییِ دائمیِ سایزها و برند). این هم‌پوشانی بین سه استاندارد، پذیرش/رد نمونه را «قابل ممیزی» می‌کند.

۳) تدارکات و مناقصات (Procurement/Specifiers)
وقتی در RFP می‌نویسید «مطابق ISO 10102»، دارید قابلیت تعویض بین برندها را تضمین می‌کنید: آچارهایی با طول و ضخامتِ استاندارد که در سینی ابزار، خطوط مونتاژ یا کیت‌های تعمیراتی کنار هم بنشینند و دسترسی/کلیرنس مشابه بدهند. برای «کیفیات مکانیکی» (مثل سختی راکول و استحکام پیچشی) هم به‌سادگی بند مکمل «ISO 1711-1، سری C» را اضافه می‌کنید تا هم ابعاد (10102) و هم کارایی مکانیکی (1711-1) پوشش داده شود؛ ترکیبی که ریسک ناسازگاری و برگشت کالا را پایین می‌آورد. ISO+1

۴) واردکنندگان، توزیع‌کنندگان و برندهای Private-Label
استاندارد، دو چیز کلیدی برای کاتالوگ و برچسب‌گذاری فراهم می‌کند: فرمت نام‌گذاری واحد (مثلاً Wrench ISO 10102 — 18 × 21) و الزام مارکینگ دائمی روی خود آچار. این یعنی مدیریت SKUها، کنترل موجودی و رسیدگی به خدمات پس از فروش/مرجوعی ساده‌تر می‌شود؛ چون مشتری، سایز و نوع ابزار را روی خود قطعه به‌صورت استاندارد می‌بیند.

۵) استفاده‌کنندگان نهایی در خودروسازی، تعمیر و نگهداشت، نفت‌وگاز و کارگاه‌های صنعتی
از نگاه کاربر، استانداردسازیِ طول (ℓ) و ضخامت سر (e) یعنی «رفتار قابل پیش‌بینی» در دسترسی به مهره‌های دور از دسترس یا در فضاهای تنگ (مثلاً اطراف منیفولد یا داخل کابینت‌های صنعتی). وقتی همه برندها روی همین ابعاد بیرونی همگرا باشند، انتخاب ابزار جایگزین راحت‌تر است و احتمال لقیِ نامناسب دهانه (که به گردکردن مهره می‌انجامد) با رعایت تلرانس دهانه‌ها طبق ISO 691 کمتر می‌شود. برای اطمینان از دوام/ایمنی، کارگاه‌هایی که روی گشتاور و عمر ابزار حساس‌اند معمولاً ISO 1711-1 را هم کنار 10102 می‌خواهند. Iteh StandardsISO+1

۶) سیاست‌گذاران فنی و واحدهای انطباق/تجارت
پیشگفتار ISO 10102 اشاره می‌کند که تدوین سند با اصول WTO/TBT هم‌راستا است؛ یعنی ارجاع به استانداردهای بین‌المللی در اسناد خرید عمومی و زنجیره تأمین، مانع فنی غیرضروری برای تجارت ایجاد نمی‌کند و پذیرش بین‌المللی را تسهیل می‌کند. این نکته برای سازمان‌هایی که ابزار را از چند کشور تأمین می‌کنند، مزیت مهمی است.

جمع‌بندی استاندارد ایزو 10102

استاندارد ایزو 10102 ویرایش 2018 مرجع ابعادی آچارهای دو سر تخت است؛ برای کارایی و الزامات فنی، استاندارد هم‌خانواده یعنی ISO 1711-1 ملاک است. اگر در کاتالوگ/قرارداد خرید از «مطابق استاندارد ایزو 10102» استفاده می‌کنید، یعنی ابعاد بیرونی آچار با این سند همخوان است.

مطالعه پیشنهادی: استاندارد ایزو 10100: آزمون‌های پذیرش سیلندر هیدرولیک