استاندارد ایزو 10103: آچارهای جعبه‌ای دو سر

استاندارد ایزو 10103 یا ISO 10103:2018 با عنوان کامل «Assembly tools for screws and nuts — Double-headed box wrenches, flat and offset — Outside dimensions and test torques» ابعاد بیرونی و گشتاورهای آزمون را برای آچارهای جعبه‌ای دو سر (جغجغه‌دار نیست؛ آچار دو سرِ بکس / رینگی)، در دو فرم زاویه‌دار (Form A, offset) و صاف (Form B, flat) تعیین می‌کند. این ویرایش سوم در مارس ۲۰۱۸ منتشر شده و به‌طور مشخص می‌گوید این سند، «طول کل آچار» و «حداکثر ضخامت سرها» را استاندارد می‌کند و مقادیر حداقل گشتاور آزمون را نیز ارائه می‌دهد؛ سایر مشخصات عملکردی در ISO 1711-1 پوشش داده می‌شوند.

دامنه استاندارد ایزو 10103 و جایگاه در خانوادهٔ استانداردها

ISO 10103 دقیقاً برای آچارهای جعبه‌ای دو سر تعریف شده‌ای به‌کار می‌رود که در ISO 1703:2005 با کدهای مرجع 11 02 03 0 (فرم B، صاف) و 11 02 04 0 (فرم A، زاویه‌دار) معرفی شده‌اند. این سند علاوه بر «ابعاد بیرونی»، برای نخستین‌بار جدول گشتاور آزمون را نیز وارد متن کرده و روشن می‌کند که برای سایر جنبه‌های فنی (مثلاً دوام مکانیکی) باید به ISO 1711-1 مراجعه کنید. از سوی دیگر، برای تلرانس دهانه‌ها به ISO 691 و برای حداکثر عرض بیرونی سر آچار به ISO 3318 ارجاع می‌دهد؛ بنابراین اگر می‌خواهید یک مشخصهٔ کامل بنویسید، معمولاً ترکیب 10103 + 691 + 3318 + 1711-1 را خواهید داشت.

مهم‌ترین الزامات ابعادی (به زبان ساده)

متن استاندارد برای پرهیز از پراکندگیِ جدول‌ها، یک منطق محاسباتی واحد ارائه می‌کند و سپس جدول «جفت‌سایزها» را می‌آورد. برای یک جفت‌سایز اسمی s1×s2s_1 \times s_2s1​×s2​ (عرضِ روی فلت دهانه‌ها به میلی‌متر)، حدود زیر اعمال می‌شود:

• حداقل طول کل آچار lmin⁡l_{\min}lmin​ بر حسب بازهٔ جفت‌سایزها تعیین می‌شود (مثلاً از 6×7 تا 16×18: lmin⁡=8 s1+25l_{\min} = 8\,s_1 + 25lmin​=8s1​+25؛ از 17×19 تا 27×32: lmin⁡=8 s1+30l_{\min} = 8\,s_1 + 30lmin​=8s1​+30؛ و از 30×32 تا 55×60: lmin⁡=8 s1+35l_{\min} = 8\,s_1 + 35lmin​=8s1​+35).
• حداکثر طول lmax⁡l_{\max}lmax​ برابر 1.4×lmin⁡1.4 \times l_{\min}1.4×lmin​ است.
• حداکثر ضخامت سر emax⁡e_{\max}emax​ با رابطهٔ emax⁡=2×s20.6e_{\max} = 2 \times s_2^{0.6}emax​=2×s20.6​ کنترل می‌شود.
• حداکثر ابعاد بیرونیِ سر باید با ISO 3318 منطبق باشد و تلرانس دهانه‌ها طبق ISO 691 رعایت شود.

برای نمونه، در جدول استاندارد می‌بینید که جفت‌سایز 10×13 حداقل طول ۱۵۰–۱۰۵؟ (طبق جدول واقعی: lmin⁡=105l_{\min}=105lmin​=105 میلی‌متر، lmax⁡=147l_{\max}=147lmax​=147 میلی‌متر) و emax⁡=9.5e_{\max}=9.5emax​=9.5 میلی‌متر دارد؛ یا 36×41 با lmin⁡=323l_{\min}=323lmin​=323 و lmax⁡=452l_{\max}=452lmax​=452 میلی‌متر و emax⁡=18.5e_{\max}=18.5emax​=18.5 میلی‌متر تعریف شده است. این «سقف‌های ابعادی» خیال طراح و بازرس را از سازگاری و قابلیت تعویض راحت می‌کند.

نکتهٔ کاربردی: فرم A (زاویه‌دار) و فرم B (صاف) هر دو تحت همین قوانین طول/ضخامت هستند؛ شکل‌های نمونه در استاندارد صرفاً برای توضیح مفهومی است و نباید طراحی شما را محدود کند.

گشتاورهای آزمون: چه چیزهایی «جدید» است؟

بند ۷ استاندارد یک جدول «حداقل گشتاور پیچشی آزمون» ارائه می‌کند. این همان چیزی است که نسخه‌های قدیمی نداشتند و در ویرایش ۲۰۱۸ اضافه شد. نکتهٔ مهم‌تر این‌که خود سند تصریح می‌کند ارقام جدول آزمون برابر مقادیر «سری C» در جدول ۳ استاندارد ISO 1711-1:2016، ضرب‌در ضریب 1.25 هستند؛ یعنی سطح آزمون سخت‌گیرانه‌تری نسبت به حداقل الزامات عملکردیِ سری C اعمال می‌شود. برای نمونه، برای دهانهٔ 10 میلی‌متر مقدار ۳۰٫۹ نیوتن‌متر و برای ۳۰ میلی‌متر مقدار ۶۷۰ نیوتن‌متر به‌عنوان «حداقل گشتاور آزمون» آمده است. این اعداد مبنای آزمون‌های پذیرش در کارخانه یا آزمایشگاه خواهند بود.

نام‌گذاری و مارکینگ (برای کاتالوگ و بازرسی)

روش نام‌گذاری در خود متن استاندارد آمده است: نام ابزار + ارجاع به ISO 10103 + فرم (A یا B) + جفت‌سایز. مثال:
Wrench ISO 10103, B 8 × 10.
همچنین آچار باید به‌طور دائمی و خوانا حداقل با سایزهای اسمی دهانه و نام/علامت تجاری سازنده مارک شود. این الزامات ساده، ردیابی و رسیدگی به گارانتی/مرجوعی و کنترل موجودی را در زنجیرهٔ تأمین تسهیل می‌کنند.

تاریخچهٔ نسخه‌ها و تغییرات مهم

• ویرایش ۱ (1990): صرفاً طول و ضخامت را برای آچارهای جعبه‌ای دو سر (صاف و زاویه‌دار) معرفی کرد. این نسخه اکنون Withdrawn است.
• ویرایش ۲ (2001): بازنگری فنی و حفظ تمرکز بر طول/ضخامت. (هم‌اکنون Historical)
• ویرایش ۳ (2018): ادغام جدول‌های جفت‌سایز (ترجیحی/غیرترجیحی) در یک جدول، افزودن سایزهای جدید، افزودن بند «مشخصات فنی» شامل جدول گشتاور آزمون، و تغییر عنوان به «Outside dimensions and test torques». این همان سند جاری است که توسط ISO/TC 29/SC 10 (ابزارهای کوچک – ابزارهای مونتاژ پیچ و مهره، انبردست و …) تهیه شده است.

چرا ISO 10103 برای شما مهم است؟

1) برای تولیدکنندگان

داشتن «معادلات روشنِ طول و ضخامت» + «حداکثرهای ابعاد بیرونی سر» به شما کمک می‌کند تنوع محصول را با یک شِمای پیش‌بینی‌پذیر بسازید و مطمئن باشید آچار شما در هر بستهٔ ابزارِ استانداردی جا می‌گیرد. جدول گشتاور آزمون نیز یک مرز پذیرشِ قابل‌ممیزی می‌دهد: اگر آچار 19 میلی‌متری شما حداقل 186.5 N·m را پاس نکند، باید به مواد، عملیات حرارتی یا طراحی برگردید.

2) برای QC و آزمایشگاه‌ها

کنترل کیفیت می‌تواند سه محور را به شکل سیستماتیک بررسی کند:
(الف) طول کل بین lmin⁡l_{\min}lmin​ و lmax⁡l_{\max}lmax​، (ب) ضخامت سر ≤ emax⁡e_{\max}emax​، (ج) گشتاور آزمون ≥ مقدار جدول. هم‌زمان تلرانس دهانه‌ها را طبق ISO 691 و ابعاد بیرونی سر را طبق ISO 3318 چک می‌کنید. نتیجه این است که گزارش‌های پذیرش/رد شفاف، تکرارپذیر و قابل استناد می‌شوند.

3) برای تدارکات و مناقصات

وقتی در RFP می‌نویسید «آچار جعبه‌ای دو سر مطابق ISO 10103»، به شکل خودکار قابلیت تعویض بین برندها و هم‌خوانی ابعادی در کیت‌ها را تضمین می‌کنید. اگر نیاز دارید فراتر از ابعاد بروید، کافی است در همان مشخصه، به ISO 1711-1 برای الزامات عملکردی (سری C) ارجاع دهید. بسیاری از پورتال‌های استاندارد ملی/منطقه‌ای نیز همین دامنه و عنوان را برای نسخهٔ 2018 تأیید کرده‌اند.

4) برای کاربران نهایی (تعمیر و نگهداشت/مونتاژ)

استانداردسازی طول و ضخامت یعنی تجربهٔ دسترسی قابل پیش‌بینی در فضاهای تنگ (مثلاً بین قطعات موتور) و کاهش برخورد ناخواستهٔ سر آچار با قطعات مجاور. از طرف دیگر، وقتی گشتاورهای آزمون استاندارد است، کارگاه مطمئن است آچار، در محدوده‌های واقع‌بینانهٔ بار تاب می‌آورد و ریسک تغییر شکل دهانه یا شکستگی کاهش می‌یابد.

تفاوت ISO 10103 با ISO 10102

اگر با هر دو سند کار می‌کنید: ISO 10102 مربوط به آچارهای دو سر تخت مهندسی (open-ended) است و عمدتاً ابعاد بیرونی (طول و ضخامت سر) را می‌دهد؛ اما ISO 10103 مخصوص آچارهای جعبه‌ای دو سر (box) بوده و علاوه بر ابعاد، جدول گشتاور آزمون را هم در بر دارد. در هر دو، ISO 691 و ISO 3318 به‌عنوان ارجاع هنجاری برای تلرانس دهانه و حداکثر ابعاد سر حضور دارند و برای بقیهٔ مشخصات فنی به ISO 1711-1 رجوع می‌کنید.

چطور با ISO 10103 شروع کنیم؟ (نقشهٔ راه سریع)

1. انتخاب جفت‌سایزها از جدول استاندارد (از 6×7 تا 55×60) و محاسبه/کنترل lmin⁡l_{\min}lmin​، lmax⁡l_{\max}lmax​ و emax⁡e_{\max}emax​.
2. طراحی فرم (A زاویه‌دار / B صاف) بدون وابستگی به شکل نمونهٔ راهنما؛ فقط به حدود ابعادی پایبند باشید.
3. برنامهٔ آزمون مکانیکی را بر پایهٔ جدول گشتاور آزمون ISO 10103 بنویسید؛ به خاطر داشته باشید این مقادیر ۱٫۲۵ برابر سری C در ISO 1711-1 هستند.
4. مارکینگ و نام‌گذاری را همان‌طور که سند می‌گوید اجرا کنید (سایزهای اسمی + برند، و در کاتالوگ: Wrench ISO 10103, A/B s1 × s2).

جمع‌بندی استاندارد ایزو 10103

استاندارد ایزو 10103 ویرایش 2018 یک «زبان مشترک» برای طراحی، تولید، ممیزی و خرید آچارهای جعبه‌ای دو سر است: ابعاد بیرونی با معادلات شفاف، جدول کامل جفت‌سایزها، و مهم‌تر از همه گشتاورهای حداقلی آزمون که معیار پذیرشِ واقعی به دست می‌دهند. اگر در حال تدوین مشخصات محصول، RFP یا دستورالعمل QC هستید، ترکیب ISO 10103 با ISO 691، ISO 3318 و ISO 1711-1 یک بستهٔ کامل و قابل دفاع در ممیزی فراهم می‌کند. برای تاریخچه و وضعیت، نسخهٔ ۱۹۹۰ لغوشده، ۲۰۰۱ قدیمی، و ۲۰۱۸ نسخهٔ جاری است.

منابع و استناد

• صفحهٔ رسمی ISO برای ISO 10103:2018 (چکیده، دامنه، یادداشت ارجاع به ISO 1703 و ISO 1711-1). ISO
• پیش‌نمایش رسمی متن 2018 (فرمول‌های lmin⁡l_{\min}lmin​/lmax⁡l_{\max}lmax​/emax⁡e_{\max}emax​، جدول جفت‌سایزها، نام‌گذاری/مارکینگ، جدول گشتاور آزمون و ارجاعات هنجاری به ISO 691/3318). Iteh Standards
• صفحات نسخه‌های پیشین: 1990 (Withdrawn) و 2001 (Historical) برای تاریخچه. ISO+1
• تأیید محتوای دامنه در فروشگاه‌های استاندارد منطقه‌ای (GSO، BSMDBH). dgsm.gso.org.sabsmd.moic.gov.bh

مطالعه پیشنهادی: استاندارد ایزو 10100: آزمون‌های پذیرش سیلندر هیدرولیک