استاندارد ایزو 10110: قواعد نگارش نقشه‌های فنی برای عناصر و سامانه‌های اپتیکی

استاندارد ایزو 10110 خانواده‌ای از استانداردهاست که قواعد نگارش نقشه‌های فنی برای عناصر و سامانه‌های اپتیکی را یک‌دست می‌کند؛ از چیدمان کلی نقشه و جدول مشخصات تا شیوه‌ی نشان‌دادن زبری سطح، تلرانس فرم، عیوب سطحی/حجمی، روکش‌ها، سطوح آسفریک و حتی سطوح دیفرکتیو. هسته‌ی سری، بخش 1 (ویرایش 2019) است که چارچوب کلی، مراجع نقشه‌کشی (مانند خطوط در ISO 128-24) و پیوند با سایر بخش‌های استاندارد ایزو 10110 را تعریف می‌کند.

چرا استاندارد ایزو 10110 مهم است؟

در عمل، استاندارد ایزو 10110 «زبان مشترک» تیم طراحی، ساخت و بازرسی را فراهم می‌کند تا تعبیرپذیری نقشه‌ها یکسان شود و ریسک خطا در ساخت و پذیرش کاهش یابد. ویژگی مهم این سری آن است که خودِ روش آزمون را تعریف نمی‌کند؛ بلکه شیوه‌ی بیان نیازمندی‌ها روی نقشه را استاندارد می‌کند و هرجا لازم باشد، به اسناد مرتبط (مثلاً برای روکش‌ها به ISO 9211، برای تفسیر تلرانس‌ها به ISO 14999-4، برای آزمون عیوب سطحی به ISO 14997) ارجاع می‌دهد.

نقشه‌ی راه سری استاندارد ایزو 10110 (گزیده‌ی بخش‌های پرکاربرد)

• بخش 1: کلیات (2019) — چیدمان استاندارد نقشه و ارجاعات پایه.
• بخش 5: تلرانس فرم سطح (2015) — قواعد اعلام تلرانس خطای فرم؛ واحد پیشنهادی نانومتر (نه fringe) تا با روش‌های نوین اندازه‌گیری سازگار باشد. کُد 3/ در نقشه به این تلرانس اشاره می‌کند.
• بخش 6: تلرانس مرکزیت (2015 → پیش‌نویس بازنگری 2025) — قواعد اعلام مرکزیت/کج‌شدگی برای جزء و مجموعه.
• بخش 7: عیوب سطحی (2017) — «خش و حفره» در ISO به‌صورت imperfection دیده می‌شود و با کُد 5/ برای تک‌قطعه و 15/ برای مجموعه‌ها نوشته می‌شود.
• بخش 8: بافت/زبری سطح (2019) — قواعد مشخص‌کردن زبری (RMS، waviness و …) روی نقشه.
• بخش 9: تیمار سطح و روکش (2016) — روش نشانه‌گذاری روکش‌ها و عملیات حفاظتی/عملکردی.
• بخش 11: داده‌های بدون‌تلرانس (ویرایش جدید 2025) — مقادیر پیش‌فرض زمانی‌که تلرانسی ذکر نشده؛ عمداً «شل» انتخاب شده‌اند تا تولید عادی را پوشش دهند.
• بخش 12: سطوح آسفریک (2019) — قواعد ارائه‌ی معادله‌ی سَگ و دستگاه مختصات/قرارداد علامت.
• بخش 14: تلرانس تغییرشکل موج‌جبهه (2018) — امکان تعیین تلرانس «کارکردی» سیستم برحسب موج‌جبهه (PV/RMS). کُد 13/ برای این تلرانس به‌کار می‌رود.
• بخش 16: سطوح دیفرکتیو (2023) — روش ارائه/اندازه‌گذاری عملکردهای دیفرکتیو روی سطوح (صفحه، کروی، آسفریک).
• بخش 18: عیوب حجمی/مادی (2018) — ادغام استانداردهای قدیمیِ بخش‌های 2، 3 و 4 در یک سند (تنش‌دوپَرگی، حباب/درونداد، همگنی، striae). نوشتارهای 0/، 1/ و 2/ برای قطعه نهایی به‌کار می‌روند و 00/، 01/، 02/ برای ماده‌ی خام؛ در سطح مجموعه نیز 10/، 11/، 12/.
• بخش 19: توصیف عمومی سطوح/قطعات (2015) — پیونددهنده‌ی روش‌های بیان فرم/موج‌جبهه و ارجاع به 1101 GD&T.

نکتهٔ تاریخی: بخش 18 رسماً اعلام می‌کند که ISO 10110-2/-3/-4 لغو و در این بخش ادغام شده‌اند؛ بنابراین نقشه‌های قدیمی با این بخش سازگار به عقب تفسیر می‌شوند.

چطور «نت‌نویسی» استاندارد ایزو 10110 را بخوانیم؟

1. عیوب سطحی (Part 7)
   به‌جای «عدد خط‌وخراش MIL»، ISO با کُد 5/ کار می‌کند و تعداد مجاز نقص‌ها و حداکثر اندازهٔ مجاز را (به‌صورت ریشهٔ مساحت نقص) مشخص می‌کند. نتیجه: ارزیابی عادلانه‌تر بر اساس مساحت نقص، نه صرفاً «پهنای خش». در مجموعه‌ها از 15/ استفاده می‌شود.
2. عیوب حجمی/مادی (Part 18)
   برای «حباب/درونداد» از قالب 1/N×A استفاده می‌شود که A «نمرهٔ گرید = ریشهٔ مساحت» حداکثر حباب و N «تعداد مجاز بزرگ‌ترین حباب» است؛ قاعدهٔ تجمعی، مجموع مساحت حباب‌ها را هم محدود می‌کند. برای تنش‌دوپَرگی از 0/A (A برحسب nm/cm) و برای همگنی/striae از کُدهای هم‌خانواده استفاده می‌شود. پیشوند 0 → ماده‌ی خام (01/، 00/، …) و 1 → مجموعه‌ی نهایی (10/، 11/، 12/).
3. فرم سطح (Part 5) و موج‌جبهه (Part 14)
   فرم سطح با کُد 3/ (مثلاً 3/A(B/C) یا شکل‌های RMS) و موج‌جبهه با کُد 13/ مشخص می‌شود؛ طبق بخش 19، می‌توانید فقط موج‌جبهه را به‌عنوان تلرانس کارکردی اعلام کنید (بدون الزام به تلرانس جداگانه‌ی هر سطح).
4. بافت/زبری سطح (Part 8)
   بخش 8 نشان می‌دهد چگونه زبری/مید-اسپشیال را اعلام کنیم؛ این همان چیزی است که در عمل با Ra/Rq یا معیارهای حوزه-فضایی ارزیابی می‌شود.
5. روکش‌ها (Part 9)
   قواعد نمادگذاری روکش‌ها (AR، HR، محافظتی و …) و ارجاع به مشخصات تفصیلی در سری ISO 9211 را می‌دهد.
6. سطوح آسفریک و دیفرکتیو
   معادله‌ی سَگ و قرارداد علامت/مختصات برای آسفریک‌ها در بخش 12 آمده است؛ برای سطوح دیفرکتیو، بخش 16 روش ارائه/اندازه‌گذاری را استاندارد می‌کند.

تفاوت استاندارد ایزو 10110 با رویکردهای قدیمی‌تر (MIL Scratch-Dig و …)

در بسیاری از پروژه‌ها هنوز «Scratch-Dig» (مثل MIL-PRF-13830B) دیده می‌شود؛ اما ISO 10110-7 رویکرد مساحت‌محور را برگزیده و خَش/حُفره را تفکیک نمی‌کند؛ خروجی به‌صورت «تعداد نقص مجاز + بزرگ‌ترین مساحت نقص» است، که غالباً با عملکرد نوری هم‌خوان‌تر است. سازندگان ابزار اندازه‌گیری و منابع آموزشی نیز همین برداشت را توضیح می‌دهند.

تغییرات تازه و نکات نسخه‌ها (Up-to-date)

• بخش 11 (Non-toleranced data) در مارس 2025 بازنگری شده و «مقادیر پیش‌فرض برای زمانی‌که تلرانس روی نقشه نیامده» را ارائه می‌کند؛ این مقادیر «عمداً شُل» هستند تا نیازهای عمومی تولید را پوشش دهند—ولی پروژه می‌تواند آن‌ها را سفت‌تر/شل‌تر کند.
• بخش 16 (Diffractive surfaces) در 2023 منتشر شد و روش رسمی ارائهٔ سطوح دیفرکتیو را به سری افزود.
• بخش 18 (Material imperfections) در 2018 سه بخش قدیمی (2، 3، 4) را در خود ادغام کرد و نمادگذاری 0/، 1/، 2/ (برای قطعه)، 00/ … (برای ماده‌ی خام) و 10/ … (برای مجموعه) را تثبیت نمود.

چند «بهترین‌عمل» برای استفاده از استاندارد ایزو 10110 در پروژه‌ها

1. همیشه بخش 1 را مبنا بگیرید. چیدمان سه‌گانه‌ی «Table Field / Drawing Field / Title Block» و نمونه‌های کلی ارائه در همین بخش آمده است. منابع آموزشی صنعتی نیز همین تقسیم‌بندی را برای خواندن نقشه‌ها توصیه می‌کنند.
2. برای فرم/موج‌جبهه از جفت 3/ و 13/ استفاده کنید. اگر هدف شما کارکرد سیستم است، گاهی فقط 13/ (موج‌جبهه) کافی است و نیازی نیست برای هر سطح مجزا 3/ بدهید—تصمیمی که Part 19 نیز صریحاً پشتیبانی می‌کند.
3. برای عیوب سطحی، به‌جای Scratch-Dig «5/ بنویسید**.** این کار هم تفسیر را بین سازنده/بازرس یک‌دست می‌کند و هم با ISO 14997 (آزمون‌های عیوب سطحی) هم‌راستا است. ابزارهای مرجع‌بصری بازار نیز بر همین مبنا ساخته شده‌اند.
4. روکش را با 9/ اعلام کنید و دیتیل اپتیکی روکش را به ISO 9211 ارجاع دهید.** این جداسازی، ممیزی و سازگاری تأمین را ساده می‌کند.
5. آسفریک/دیفرکتیو را دقیق بنویسید. معادله/ضرایب (بخش 12) و پارامترهای دیفرکتیو (بخش 16) را مطابق قالب استاندارد روی نقشه بگذارید تا برداشت سازنده یکسان باشد.
6. حواستان به نسخه‌ها باشد. برخی بخش‌ها اخیراً عوض شده‌اند (مثلاً 10110-11:2025). در قرارداد/نقشه، سالِ نسخه را ذکر کنید: “per ISO 10110-7:2017, ISO 10110-8:2019, ISO 10110-11:2025, …”.

یک مثال سریع از خط‌های رایج در جدول استاندارد ایزو 10110

• عیوب سطحی یک سطح: 5/ 10×0.04 → حداکثر ۱۰ نقص تا گرید 0.04 در ناحیه آزمون.
• حباب مادهٔ خام: 01/ 3×0.25 → مادهٔ خامی که حداکثر ۳ حباب با گرید 0.25 دارد و قاعدهٔ تجمعی مساحت را رعایت می‌کند.
• فرم سطح: 3/ PV≤50 nm, RMS≤10 nm (نمونه‌ی مطابق بخش 5).
• موج‌جبهه سامانه: 13/ RMS≤0.025 λ @ 632.8 nm (نمونه‌ی مطابق بخش 14).

جمع‌بندی استاندارد ایزو 10110

استاندارد ایزو 10110 استاندارد مرجع برای خواندن/نوشتن نقشه‌های اپتیکی است: از چیدمان و نمادگذاری تا تلرانس‌دهی فرم، زبری، موج‌جبهه، عیوب سطحی/حجمی، روکش، آَسفریک و دیفرکتیو. این سری باعث می‌شود مشخصات شما «قابل ساخت، قابل بازرسی و قابل ممیزی» باشند و با زنجیره‌ی تأمین جهانی سازگار بمانند. حتماً از بخش 1 برای چارچوب کلی، از بخش‌های 5/6/7/8/9/12/14/16/18/19 برای جزئیات، و از ویرایش تازه‌ی 10110-11:2025 برای «پیش‌فرض‌های بدون‌تلرانس» استفاده کنید. برای عیوب سطحی، رویکرد مساحت‌محور ISO 10110-7 را جایگزین «Scratch-Dig» کنید تا معیارها به عملکرد اپتیکی نزدیک‌تر شوند؛ و هرجا لازم است، به استانداردهای مکمل مانند ISO 9211، ISO 14997 و ISO 14999-4 اشاره کنید. Iteh Standards/ISO/Edmund Optics

مطالعه پیشنهادی: استاندارد ایزو 10100: آزمون‌های پذیرش سیلندر هیدرولیک