استاندارد ایزو 22163 یک استاندارد بین‌المللی برای «سیستم مدیریت کیفیت ریلی» است که بر پایه ISO 9001:2015 بنا شده و با الزامات اختصاصی صنعت ریلی تکمیل می‌شود؛ نسخه جاری آن ISO 22163:2023 است و جایگزین ISO/TS 22163:2017 شده است.
ISO 22163 چارچوب یکنواختی برای طراحی، تولید، خدمات و نگهداشت در زنجیره تأمین ریلی ارائه می‌دهد تا کیفیت محصول و ایمنی آن به‌طور نظام‌مند تضمین شود. این استاندارد تمام متن ISO 9001:2015 را در بر دارد و علاوه بر آن، الزامات ویژه ریلی را اضافه می‌کند تا نیازهای خاص پروژه‌های ریلی، مدیریت پیکربندی، بازرسی نمونه اولیه و مدیریت ریسک‌های ایمنی پوشش داده شود.
اهمیت آن در دو بعد است: نخست، پذیرش جهانی به‌عنوان مرجع واحد کیفیت در ریلی؛ دوم، همسویی با طرح «IRIS Certification» که قواعد ارزیابی و صدور گواهی را استاندارد می‌کند و در نسخه Rev.04 با ISO 22163:2023 هم‌راستا شده است.
تحول از ISO/TS 22163 به ISO 22163:2023
نسخه 2023 این استاندارد «اولین ویرایش ISO 22163» است و رسماً جای ISO/TS 22163:2017 را گرفته است. با تبدیل‌شدن از «مشخصه فنی (TS)» به «استاندارد کامل ISO»، دامنه کاربرد و پذیرش بین‌المللی آن تقویت شده است. منابع رسمی به ساده‌سازی دامنه، بازنگری اصطلاحات و به‌روزرسانی ساختار به‌منظور شفافیت بیشتر اشاره می‌کنند. همچنین «اصلاحیه 2024» با محور «تغییرات اقدام اقلیمی» صادر شده است.
پیوند استاندارد ایزو 22163 با IRIS
IRIS Certification® یک طرح صدور گواهی است که توسط UNIFE مدیریت می‌شود. در Rev.04، دو مؤلفه کلیدی معرفی می‌شود: ۱) خود استاندارد ISO 22163:2023 که الزامات را تعیین می‌کند، ۲) «IRIS Performance Assessment:2023» که روش‌شناسی ارزیابی، امتیازدهی و قوانین ممیزی را مشخص می‌سازد. این جداسازی باعث شفافیت نقش‌ها شده است: ISO مالک الزامات فنی است و UNIFE مالک قواعد ارزیابی.
چه سازمان‌هایی به ISO 22163 نیاز دارند؟
تمام بازیگران زنجیره تأمین ریلی که در توسعه، تولید، خدمات یا نگهداشت محصولات و خدمات صنعتیِ ریلی دخیل‌اند، از مجریان پروژه تا سازندگان قطعه و تأمین‌کنندگان خدمات تعمیراتی. فشار تقاضای بازار نیز بالاست، زیرا بسیاری از سازندگان اصلی، گواهی IRIS/ISO 22163 را شرط تأمین می‌دانند.
ساختار و الزامات کلیدی استاندارد ایزو 22163
استاندارد ایزو 22163 بر «ساختار سطح‌بالا» ISO 9001 تکیه دارد و الزامات اختصاصی ریلی را اضافه می‌کند. حوزه‌های برجسته عبارت‌اند از:
- مدیریت پیکربندی برای کنترل نسخه‌ها و تغییرات در سراسر چرخه عمر.
- مدیریت پروژه و سفارش شامل برنامه‌ریزی، پایش و بازبینی‌های منظم.
- FAI/نمونه‌برداری اولیه برای تأیید نخستین‌بارِ محصول یا فرایند پیش از تولید انبوه.
- RAMS/LCC: توجه نظام‌مند به قابلیت اطمینان، دسترس‌پذیری، نگهداشت‌پذیری، ایمنی و هزینه چرخه عمر.
- مدیریت منسوخ‌شدن قطعات و فناوری‌ها.
- تأمین از طریق مناقصه و مدیریت زنجیره تأمین با معیارهای عملکرد.
- شاخص‌های کلیدی عملکرد برای سنجش اثربخشی فرایندها و کاهش عیوب.
این دامنه‌ها، الزامات عمومی ISO 9001 نظیر رویکرد فرایندی، ریسک‌محور بودن، دانش سازمانی، کنترل تغییر، طراحی و توسعه، کنترل تأمین‌کننده و مدیریت کیفیت محصول را برای محیط ریلی عملیاتی‌تر می‌کنند.
تغییرات محوری در اکوسیستم IRIS Rev.04
منابع تخصصی به «الزامی‌شدن فهرست فرایندهای مشخص»، «تعریف دقیق‌تر شاخص‌های عملکرد» و بهبود ابزارهای ممیزی وب‌محور اشاره می‌کنند. هدف، یکنواختی ارزیابی و گزارش‌ها در سراسر جهان است.
مزایای پیاده‌سازی استاندارد ایزو 22163 برای سازمان‌ها
- پذیرش در زنجیره تأمین جهانی و سهولت پیش‌صلاحیت نزد OEMها.
- کاهش نرخ عیب و دوباره‌کاری از طریق FAI، کنترل تغییر و مدیریت پیکربندی.
- تصمیم‌گیری داده‌محور با KPIهای استاندارد و پایش روندها.
- کاهش ریسک ایمنی و هزینه چرخه عمر با رویکرد RAMS/LCC.
- هماهنگی بین واحدها و تأمین‌کنندگان به‌دلیل زبان و روش مشترک ممیزی.
مسیر اخذ گواهی: از شکاف‌سنجی تا صدور
۱) تعیین دامنه: خطوط محصول، مکان‌ها و خدمات پوشش‌داده‌شده را مشخص کنید.
۲) شکاف‌سنجی: وضعیت موجود ISO 9001 را با الزامات افزوده استاندارد ایزو 22163 تطبیق دهید؛ روی پروژه، پیکربندی، FAI و RAMS تمرکز کنید.
۳) طراحی فرایندها و KPIها: فرایندهای کلیدی را مستندسازی کنید و شاخص‌های عملکرد قابل‌اندازه‌گیری برای آن‌ها تعریف کنید.
۴) شواهد و سوابق: معیارهای پذیرش FAI، برنامه‌های مدیریت تغییر، ردیابی پیکربندی و سوابق ارزیابی ریسک را برقرار کنید.
۵) ممیزی داخلی و بازنگری مدیریت: طبق راهنمای IRIS برای برنامه‌ریزی ممیزی سه‌ساله و بازنگری‌های منظم عمل کنید.
۶) انتخاب نهاد صدور گواهی: نهادهای معتبر IRIS/ISO 22163 با ابزار ممیزی استاندارد کار می‌کنند و گزارش‌های یکنواخت ارائه می‌دهند.
۷) ممیزی مرحله ۱ و ۲: انطباق با ISO 22163 و قواعد ارزیابی IRIS Performance Assessment سنجیده می‌شود. در صورت کفایت، گواهی صادر و در پورتال IRIS ثبت می‌شود.
بهترین‌تمرین‌ها برای استقرار موفق
- از پروژه‌های جاری شروع کنید تا الزامات پروژه‌ای، مدیریت تغییر و FAI با نمونه‌های واقعی تمرین شوند.
- مهندسی الزامات و ردیابی را در ابزارهای PLM/ALM پیاده کنید تا پیوند نیازمندی‌ها با طراحی، آزمون و پذیرش برقرار بماند.
- نقشه پیکربندی و «واژگان مشترک» را منتشر کنید تا همه واحدها و تأمین‌کنندگان یک زبان واحد داشته باشند.
- KPIها را محدود و معنادار انتخاب کنید و روی روندها تمرکز کنید نه فقط مقادیر لحظه‌ای.
- آموزش هدفمند برای مدیران پروژه، مهندسان کیفیت، خرید و تعمیرات به‌ویژه در RAMS/LCC و FAI.
نکات نسخه 2023 که نباید از قلم بیفتد
- هویت استاندارد: اکنون با عنوان «ISO 22163:2023 Railway quality management system» منتشر شده و درگاه ISO آن را به‌عنوان نسخه جاری نشان می‌دهد.
- جایگزینی کامل: متن 2023 به‌صراحت بیان می‌کند که ISO/TS 22163:2017 کنار گذاشته شده است.
- همسویی با IRIS Rev.04: قواعد ارزیابی و امتیازدهی در سند جداگانه «IRIS Performance Assessment:2023» تعریف می‌شود.
- اصلاحیه اقلیمی 2024: پیوست تغییرات مرتبط با اقدام اقلیمی به‌صورت Amendment 1 منتشر شده است. در برنامه‌های نگهداشت و مدیریت ریسک به این تغییر توجه کنید.
جمع‌بندی استاندارد ایزو 22163
استاندارد ایزو 22163:2023 یک چارچوب بالغ و یکپارچه برای مدیریت کیفیت در صنعت ریلی است که با افزودن الزامات اختصاصی بر بستر ISO 9001، شکاف میان «کیفیت محصول» و «ایمنی و قابلیت اطمینان» را می‌بندد. برای سازمان‌هایی که می‌خواهند به زنجیره جهانی تولیدکنندگان و بهره‌برداران ریلی بپیوندند یا جایگاه خود را تثبیت کنند، استقرار این استاندارد و اخذ گواهی IRIS Rev.04 هم مزیت رقابتی است و هم الزام بازار. نقطه شروع منطقی، شکاف‌سنجی در برابر الزامات نسخه 2023 و طراحی فرایندهای پروژه، پیکربندی، FAI و RAMS/LCC با KPIهای شفاف است؛ سپس با ممیزی‌های داخلی و آماده‌سازی شواهد، مسیر صدور گواهی کوتاه‌تر و قابل پیش‌بینی می‌شود.
منابع برای مطالعه بیشتر: صفحه رسمی استاندارد ISO 22163:2023، اطلاعیه‌های UNIFE درباره IRIS Rev.04، توضیحات مراجع صدور گواهی و یادداشت‌های فنی درباره تغییرات نسخه جدید. ISO
